خلاصه مدیریتی
صنعت برق یکی از صنایع مهم و راهبردی است که زندگی مردم به آن وابسته است و چرخ پیشرفت کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته است. با توجه به آمار تولید، مصرف، واردات و صادرات، بعضی از کشورها صادرکنندۀ مطلق برق، بعضی‌ها واردکنندۀ مطلق برق هستند و برخی هم تبادل دوطرفه دارند که بیشتر کشورها در دسته‌بندی سوم قرار می‌گیرند. اما برخی از مشکلات مثل تغییرات اقلیم، عدم تصحیح الگوی مصرف و تولید و یا عدم برنامه‌ریزی صحیح در این صنعت، آیندۀ صنعت برق کشورها را تغییر می‌دهد و می‌تواند آن‌ها را به واردکنندۀ مطلق یا صادرکنندۀ مطلق برق تبدیل کند.
بررسی دقیق و تحلیل کشورها در صنعت برق سبب می‌شود تا بتوان در مورد وضعیت آیندۀ کشورها درزمینۀ برق تصمیم‌گیری و بتوان برای استفاده از ظرفیت صادرات یا واردات این کشورها برنامه‌ریزی کرد؛ در ادامه ایران و کشورهای همسایۀ ایران بررسی و شبکه و ظرفیت هرکدام از آن‌ها تشریح می‌شود.
در مورد ایران: شبکۀ برق ایران به‌طور خالص[۱] با مقدار ۳۶۰۰ گیگاوات[۲] ساعت صادرکنندۀ است. بیشترین منبع تولید برق ایران نیروگاه‌های چرخه ترکیبی بر پایه سوخت‌های فسیلی (نفت، گاز، زغال‌سنگ) است، عمده‌ترین مصرف برق ایران در بخش مسکونی و سپس بخش صنعتی هستند که این دو بخش حدود ۷۰ درصد مصرفکنندگان را تشکیل می‌دهند. بیشترین برق صادراتی ایران به عراق است و بیشترین واردات برق از ترکمنستان است.
در مورد آذربایجان: شبکۀ برق آذربایجان به‌طور خالص با مقدار ۱۴۰۰ گیگاوات ساعت صادرکننده است و مقصد عمدۀ صادرات آن به گرجستان است. بیشتر برق تولیدی آذربایجان از گاز طبیعی (حدود ۹۰ درصد) و برای تولید برق متکی به گاز طبیعی است. عمده مصرفکنندگان برق آذربایجان در بخش مسکونی و سپس در بخش صنعتی هستند. این کشور با گرجستان، ترکیه، روسیه و ایران تبادل برق دارد.
افغانستان: از کشورهای واردکنندۀ مطلق برق است که به دلیل نیروگاه‌های فرسوده، زیرساخت ضعیف و نبود نیرو و دانش فنی کافی به واردات برق بسیار وابسته است و تنها حدود ۲۰ درصد برق موردنیاز خود را می‌تواند تولید کند و بقیۀ برق موردنیاز را باید از کشورهای همسایۀ خود وارد کند. برق تولیدی آن بیشتر از نیروگاه‌های برق‌آبی است که بر رودخانه‌ها و سدهای آن قرار دارند. شبکۀ برق افغانستان از ۹ بخش مستقل از یکدیگر تشکیل‌شده است و اتصال سراسری و شبکۀ یکپارچه برق ندارد. تنها حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد مردم آن به برق دسترسی دارند. بیشتر واردات آن از کشورهای ایران و ترکمنستان و تاجیکستان است و سالانه نزدیک به ۲۵۰ میلیون دلار صرف واردات و خرید برق می‌کند.
ارمنستان: ازجمله کشورهای صادرکنندۀ برق در منطقه که شبکۀ آن به‌طور خالص به میزان ۳۰۰ گیگاوات ساعت صادرکننده است. مقدار واردات آن در مقایسه با صادرات بسیار ناچیز است. حدود ۸۵ درصد برق تولیدی از گاز طبیعی و انرژی هسته‌ای است که تمام گاز مصرفی و سوخت جهت تولید برق از نیروگاه‌های هسته‌ای آن، وابسته به واردات گاز و سوخت هسته‌ای از کشورهایی مثل ایران و روسیه است. بیشترین برق آن توسط مشترکین در بخش مسکونی و بعدازآن در بخش صنعتی مصرف می‌شود و عمدۀ برق آن به ایران، قره‌باغ و گرجستان صادر می‌شود.
پاکستان: شبکۀ برق آن به‌طور خالص واردکنندۀ برق است و عمده واردات آن از طریق ایران است؛ بیشترین برق آن در بخش مسکونی مصرف می‌شود و عمده نیروگاه‌های آن گازی و حرارتی هستند.
ترکیه: شبکۀ برق آن به‌طور خالص به میزان ۶۰۰ گیگاوات ساعت صادرکننده است؛ بیشتر برق ترکیه از منابع زغال‌سنگ که بیشتر آن وارداتی است و سپس برق‌آبی و گاز طبیعی تولید می‌شود. عمدۀ برق ترکیه در بخش صنعتی و تجاری و سپس در بخش مسکونی مصرف می‌شود؛ ترکیه با کشورهای ایران، گرجستان، ارمنستان، سوریه، یونان و بلغارستان خطوط اتصال برق و تبادل برق (جدول ۸) دارد.
ترکمنستان: از کشورهای صادرکنندۀ مطلق برق (۲۹۰۰ گیگاوات ساعت در سال) است و وارداتی ندارد؛ عمدۀ برق صادراتی ترکمنستان به ایران و افغانستان صادر می‌شود؛ تمام برق ترکمنستان از گاز طبیعی که تولید خود هست، تولید می‌شود و عمده برق آن توسط مشترکین در بخش صنعتی و کشاورزی مصرف می‌شود.
عراق: از کشورهای واردکنندۀ مطلق برق است که به دلایلی مثل جنگ داخلی، داعش، از بین رفتن زیرساخت‌های برقی و فرسودگی نیروگاه‌ها کمبود شدید برق دارد و برق تولیدی آن پاسخگوی مصرفکنندگان آن نیست، بیشتر برق تولیدی عراق از نفت و گاز طبیعی است؛ در سال ۲۰۱۹ به‌طور متوسط نیازمند واردات حدود ۷۰۰۰ گیگاوات ساعت برق بوده که با توجه به وضعیت شبکه و تلفات آن، ۱۴۱۸۰ گیگاوات ساعت برق وارد کرده است؛ یکی ایران از صادرکنندگان اصلی برق به عراق است که علاوه بر برق، حدود ۴۰ درصد از گاز طبیعی موردنیاز عراق جهت تولید برق و صنایع را هم فراهم می‌کند.
با توجه به توضیحات و بررسی‌های صورت گرفته می‌توان کشورها را متناسب با ظرفیت فعلی و روند پیشرفتشان به سه دسته تقسیم کرد.
دسته اول کشورهایی هستند که تبادلات برقی دارند ولی صادرات برق آن‌ها از وارداتشان خیلی بیشتر است و به‌نوعی از صادرکنندگان کلیدی منطقه هستند که کشورهای ایران، ترکیه، ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان جزو این دسته هستند و به‌نوعی چشمه‌های برق منطقه هستند.
دسته دوم کشورهایی هستند که تبادلاتی دارند و مقدار واردات و صادرات آن‌ها به‌طور نسبی باهم برابر است و نمی‌توان آن‌ها را به‌عنوان صادرکنندگان یا واردکنندگان کلیدی برق منطقه دانست که ازبکستان، قزاقستان در این دسته قرار دارند.
دسته سوم کشورهایی هستند که مقدار واردات خیلی زیادی نسبت به صادرات دارند و یا صادرات آن‌ها صفر است. این کشورها درواقع واردکنندگان شاخص منطقه هستند و می‌توان به آن‌ها به‌عنوان یک بازار برق دائمی جهت صادرات برق نگاه کرد. این کشورها شامل افغانستان، عراق و پاکستان می‌باشند.
کشورهای دسته اول درواقع به دنبال رقابت برای گرفتن بازار صادرات کشورهای دستۀ سوم و به دنبال افزایش حضور خود در این کشورها هستند و ایران می‌تواند با افزایش فعالیت‌ها و ترغیب کشورهای دستۀ سوم، بازار این کشورها را در اختیار بگیرد و صادرات خود را افزایش دهد.
[۱] حاصل تفاضل مقدار صادرات برق از مقدار واردات برق است.
[۲] میلیون کیلووات
یک پاسخ
با سلام ضمن تشکر مطالب پژوهشی و کاربردی بسیار ارزنده در حوزه انرژی تدوین شده است و می تواند برای تصمیم سازی سیاست گذاران و مدیران ارشد حوزه انرژی و همچنین پژوهشگران مورد استفاده قرار گیرد.