خلاصه مدیریتی
چالش‌های نظام تنظیم‌گری بازار گاز ایران عبارتند از:
- نبود نگرش سیستمی و وجود مراکز متعدد تصمیم‌گیری: زمانی تنظیم‌گری و ابزارهای تنظیم‌گری در بخش انرژی از کارآمدی لازم برخوردار خواهند بود که این بخش به عنوان یک کل منسجم در نظر گرفته شود. در کشور ما، نبود دستگاه متمرکز حاکمیتی، تنظیم‌گری را با چالش جدی مواجه نموده است.
- بی‌توجهی به تنظیم‌گری در فرآیند تجدید ساختار: فرآیند تجدید ساختار به ترتیب چهار مرحله جداسازی، تنظیم‌گری، آزادسازی و انتقال مالکیت را در برمی‌گیرد. مدیران صنعت گاز ایران در واگذاری‌ها، بدون توجه به سه مرحله اول، تنها به آخرین مرحله توجه کرده‌اند و همین امر سبب شده است تا کنون هرگونه واگذاری با شکست مواجه شود.
- عدم تطابق ابزارهای تنظیم‌گری با ساختار انحصار دولتی حاکم بر این بخش: نهادهای تنظیم‌گر با اقتصادهای مبتنی بر بازار سازگاری دارند تا زمینه توانمندی بخش خصوصی را فراهم نمایند و لذا تا زمانی که بخش زیادی از اقتصاد ایران در انحصار دولت و شبه دولتی‌ها قرار دارد، این نهادها فاقد کارآمدی هستند.
- ابهام در روابط سازمانی شرکت ملی گاز ایران با وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران: نهادهای تنظیم‌گر و به تبع آن ابزارهای تنظیم‌گری، از درون قوانین نفت و گاز و نیز با توجه به ساز و کار طراحی‌شده در اساسنامه‌ها می‌توانند به ایفای نقش خود بپردازند. تأخیر بیش از دو دهه از تهیه اساسنامه جدید شرکت ملی گاز ایران و به دنبال آن ابهام در وضعیت ساختار جدید این شرکت و ارتباط آن با شرکت ملی نفت ایران و هم‌چنین وزرات نفت، از دیگر چالش‌های تنظیم‌گری به شمار می‌آید.
- نظارت ضعیف بر واحدهای قابل واگذاری و واگذارشده: یکی از وظایف نهادهای تنظیم‌گر نظارت و اطمینان از توانایی بنگاه‌های متقاضی است. در صنعت گاز ایران، واگذاری‌ها بدون توجه به شایستگی‌های متقاضی و صرفاً برای جبران بدهی دولت از طریق رد دیون انجام شده است.
- استقلال: استقلال مالی و استقلال سیاسی از مهم‌ترین معیارهای نهاد تنظیم‌گر مطلوب به شمار می‌آیند. بر اساس این دو معیار، نهاد تنظیم‌گر باید تا حد ممکن، برای تأمین بودجه و اتخاذ تصمیم‌هایش، مستقل از دولت باشد. وجود وابستگی شدید مالی وزارت نفت به شرکت ملی نفت و نیز تأثیرگذاری وزیر نفت به عنوان یکی از ارکان مهم شرکت ملی نفت و گاز، استقلال مالی و سیاسی تنظیم‌گر را به شدت تضعیف نموده است.
- عدم حضور نهادهای تخصصی مدنی و دانشگاهی و نیز نبود نماینده‌ای از بخش خصوصی در فرآیند تصمیم‌گیری
با توجه به چالش‌های نامبرده، برای بهبود تنظیم‌گری راهکارهایی از قبیل ادغام بخش‌های متولی انرژی در قالب وزارت انرژی، ایجاد آژانس ملی انرژی و واگذاری بخش بالادستی به شرکت ملی گاز ایران به منظور تسهیل در تفکیک بخش‌های رقابت‌پذیر و رقابت‌ناپذیر در زنجیره ارزش گاز پیشنهاد شده‌اند.
