خلاصه مدیریتی:
طرح سهام عدالت به عنوان یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با اهدافی هم‌چون کاهش فقر و گسترش عدالت اجتماعی، ایجاد منبع درآمدی مستمر برای اقشار ضعیف جامعه و هم‌چنین واگذاری بنگاه‌های دولتی به مردم و کاهش نقش دولت در اداره‌ی بنگاه‌های اقتصادی در سال ۸۵ کلید خورد. علی‌رغم تمام برنامه‌ریزی‌های انجام شده، هم اکنون پس از گذشت بیش از ۱۰ سال، این طرح یکی از دغدغه‌های اصلی دولت تلقی می‌شود و بنا به نظر بسیاری از کارشناسان، سهام عدالت، بلاتکلیف ترین سبد سرمایه‌داری کشور را به خود اختصاص داده است. یکی از مهم‌ترین صنایع واگذار شده به سهام عدالت، صنعت مهم و راهبردی پالایش است. بر اساس آخرین صورت‌های مالی پالایشگاه‌ها، حدود ۴۰ درصد از سهام پالایشگاه‌های ایران متعلق به شرکت سرمایه گذاری سهام عدالت است. با نگاهی به الگوی مصرف انرژی در صنعت پالایش و هم‌چنین پتانسیل‌های بالقوه‌ی رها شده‌ی بهره‌وری انرژی در این صنعت، این نکته به دست می‌آید که سهام‌دار اصلی این صنعت یعنی سهام عدالت، نه تنها اقدامی در راستای ارتقاء سطح بهره‌وری انرژی انجام نداده است، بلکه اصلاح الگوی مصرف انرژی در اولویت‌های تصمیم گیری آن، تاکنون جایگاه مناسبی نداشته است. جایگاه سهام عدالت در فرآیند تصمیم گیری‌ها در صنعت پالایش از چند لحاظ قابل بررسی است:
- دخالت دولت در تصمیم‌های نماینده‌ی سهام عدالت در هیئت مدیره‌ی پالایشگاه‌ها؛
به دلیل مشخص نبودن وضعیت مالکیت و مدیریت سهام عدالت، تا آزاد سازی کامل سهام، در بسیاری از موارد، دولت و به‌خصوص وزارت نفت از جایگاه حاکمیتی خود استفاده می‌کند و حق تصمیم گیری به جای نماینده‌ی سهام عدالت را برای خود قائل است. از آنجائی که در بسیاری از موارد و به دلیل قدمت بالای واحدهای پالایشی، برای دستیابی به سطوح استاندارد مصرف انرژی در پالایشگاه‌ها، نیاز است تا واحدهای تولیدی برای مدتی از مدار خارج و عرضه‌ی سوخت متوقف شود، به نظر می رسد وزارت نفت که مسئولیت تأمین سوخت کشور را بر عهده دارد، راضی به قطع تولید فرآورده های نفتی نمی‌شود و چه از طریق نماینده‌ی قانونی خود در هیئت مدیره‌ی پالایشگاه (پالایش و پخش) و چه به صورت غیر مستقیم (جایگاه سهام عدالت در هیئت مدیره)، با پروژه‌های بهینه سازی مخالفت می‌کند.
- نبود مکانیزم مناسب در عزل و نصب‌های نماینده‌ی سهام عدالت در هیئت مدیره‌ی پالایشگاه‌ها؛
بر اساس سازوکار موجود در اداره‌ی سهام عدالت، نماینده‌های سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه پذیر از جمله پالایشگاه‌ها، توسط کارگروهی به نام کانون سهام عدالت انتخاب می‌شوند. مهم‌ترین چالش‌های این فرآیند که شاید بتوان گلوگاه اصلی عدم بهره‌وری در سازوکار سهام عدالت دانست، بدین شرح است:
- نفع نبردن سهام عدالت از عواید بهره‌وری و در نتیجه نبود انگیزه‌ی کافی برای نماینده‌ی سهام عدالت در هیئت مدیره‌ی شرکت سرمایه پذیر از جمله پالایشگاه، برای تلاش در جهت انجام پروژه‌های بهره‌وری؛
- نبود سازوکار نظارتی بر عملکرد نماینده‌های سهام عدالت در هیئت مدیره‌ها از طریق کانون؛
- طولانی‌تر بودن زمان توزیع سود حاصل از به ثمر رسیدن پروژه‌های بهره‌وری، نسبت به زمان عضویت نماینده‌ی سهام عدالت در هیئت مدیره؛
با توجه به مطالب ذکر شده و در راستای آزادسازی حداکثری پتانسیل‌های بهره‌وری در صنعت پالایش، توجه به چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:
- برای استفاده از تمامی ظرفیت‌های بهره‌وری انرژی در صنعت پالایش، ابتدا باید این امکان ایجاد شود که وقفه‌های احتمالی در تولید سوخت ناشی از پروژه‌های بهره‌وری، از طریق واردات جبران شود. با این کار و در کوتاه ترین زمان ممکن، هم ظرفیت‌های بهره‌وری انرژی در صنعت پالایش مورد استفاده قرار خواهند گرفت و هم با دادن اجازه تأمین سوخت از طریق واردات (مشروط به ثبت و تأیید پروژه‌های بهره‌وری) به وسیله‌ی دولت، مشکلی در تأمین سوخت مورد نیاز کشور پیش نخواهد آمد.
- برای بهبود عملکرد سهام عدالت در شرکت‌های سرمایه پذیر، ۲ راه‌کار پیشنهاد می‌شود:
- نخست باید عملکرد نماینده‌ی سهام عدالت، مستقیم و به صورت پیوسته، از طریق یک سامانه‌ی پایش آنلاین توسط اعضای مجموعه‌ی سهام عدالت (مردم) مورد بررسی قرار گیرد تا از این طریق، فرد مذکور خود را در مقابل مردم پاسخگو بداند و با هدف حفظ جایگاه خود در هیئت مدیره، بهترین عملکرد ممکن را از خود بروز بدهد و بیشترین تأثیر را در بهره‌وری داشته باشد.
- با استفاده از مکانیزم‌های انگیزشی مانند اختصاص دادن بخشی از سهام شرکت سرمایه پذیر به نماینده‌ی سهام عدالت در هیئت مدیره، می‌توان ظرفیت‌های بهره‌وری در پالایشگاه را آزاد کرد. بدین صورت که ارزش سهام واگذار شده، از محل ارزش افزوده ایجاد شده در سهام شرکت، ناشی از افزایش بهره‌وری و بالتبع کاهش هزینه‌های جاری، تسویه شود. در این صورت، نماینده‌ی سهام عدالت، با وجود پتانسیل‌های فراوان بهره‌وری در صنعت پالایش که بعضا با هزینه‌های اندکی به ثمر خواهد نشست، نه تنها در برابر پروژه‌های مطرح شده در هیئت مدیره در راستای ارتقاء سطح بهره‌وری مقاومت نخواهد کرد، بلکه به خاطر افزایش ارزش سهامی که به وی تعلق گرفته است، بیشترین تلاش خود را در راستای ارتقاء سطح بهره‌وری پالایشگاه و ارائه‌ی پیشنهادهای لازم در این زمینه، به کار خواهد بست.
