خلاصه مدیریتی
شرکت‌های اکتشاف و تولید (E&P) به عنوان پیشران زنجیره ارزش صنعت نفت نقش غیرقابل انکاری در کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت ایفا می کنند. تجربه کشورهای باسابقه حوزه نفت همچون آمریکا، انگلستان و نروژ و همچنین کشورهای متاخر همچون برزیل، مالزی و بعضی کشورهای آفریقایی حاکی از اهمیت وجود حداقل یک شرکت اکتشاف و تولید قدرتمند در هماهنگی و پویایی کلیه بازیگران صنعت نفت است. این شرکت ها از سه توانمندی اصلی مدیریت مخزن، مدیریت ریسک و پروژه و تامین مالی برخوردارند و با اهرم ساختن آن‌ها قادر به مدیریت شبکه تامین‌کنندگان و حضور در بازارهای جهانی خواهند بود. با این حال ایران به عنوان یکی از غنی‌ترین کشورها از لحاظ منابع نفت و گاز از داشتن چنین شرکتی بی‌بهره است. تلاش‌های اخیر صورت گرفته در وزارت نفت جهت شکل دادن فضای کسب و کار اکتشاف و تولید در ایران موجب غربال ۱۷ شرکت برخوردار از پتانسیل تبدیل شدن به یک شرکت E&P شد. شرکت‌هایی که تنها تعداد معدودی از آن‌ها سابقه فعالیت‌های یکپارچه در صنعت بالادست نفت را دارا هستند. لزوم خروج این شرکت‌ها از کسب و کار قبلی خود و نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین در کسب و کار جدید نشان می‌دهد که ورود به این حوزه باید با شناخت محدودیت‌ها و راهکارهای آتی همراه باشد. ساختار کاملا دولتی صنعت نفت ایران، این مسئولیت را بر عهده سیاست گذاران قرار می دهد تا با شناخت این محیط، فضا را برای فعالیت این شرکت‌ها فراهم آورند. مطالعات این گزارش نشان می‌دهد که مهم‌ترین آسیب‌های موجود در فضای صنعت نفت ایران که مانع از شکل‌گیری شرکت‌های رقابت پذیر E&P شده‌اند شامل عدم طراحی صحیح ساختار حکمرانی نفت (ناکارآمدی ساختار دولتی، محیط سیاسی نفت، عدم کارکرد مناسب نهادهای واسطه‌ای یادگیری و انتقال دانش و فناوری)، اولویت‌های وزارت نفت و نگرش‌های غلط (عدم وجود برنامه رشد زنجیره ارزش بالادست نفت، عدم تعادل در اعتماد به توانمندی‌های بومی و استفاده از طرف خارجی)، قراردادهای نامناسب (تمرکز بر مسائل مالی قراردادها، دست پایین داشتن طرف ایرانی در فرآیند همکاری، سطح یکپارچگی پایین دو طرف قرارداد) و استراتژی‌های ناصحیح شرکت‌ها (منفعل بودن شرکت‌ها و عدم برخورداری از استراتژی بلندمدت، عدم توان تامین مالی شرکت‌ها) می‌شود. در این بین مهم‌ترین محدودیت موجود، ساختار ناکارآمد حکمرانی است که می تواند منشا سایر آسیب‌ها نیز باشد. لذا مهم‌ترین راهکار حل معضلات موجود تفکیک و شفاف‌سازی سه نقش سیاست‌گذاری، رگولاتوری و تصدی‌گری است. افزون بر این راهکارهایی نظیر برنامه‌ریزی بلندمدت کسب و کار اکتشاف و تولید؛ هدایت، نظارت و تسهیل‌گری فعالیت شرکت‌های ایرانی؛ اصلاح نحوه تعامل با شرکت‌های خصوصی؛ سیر صعودی نقش شرکت‌های ایرانی در فرآیند همکاری با شرکت‌های خارجی؛ حرکت به سمت قراردادهای مشارکت در تولید؛ افزایش محتوای سهم داخل قراردادها؛ ایجاد صندوق تامین مالی پروژه‌های بزرگ نفتی نیز متناسب با آسیب‌های موجود پیشنهاد شده است.
